پایان نامه بررسی مجازاتهای جایگزین در مورد اطفال بزهكار و تطبیق آن با اسناد بین المللی

پایان نامه بررسی مجازاتهای جایگزین در مورد اطفال بزهكار و تطبیق آن با اسناد بین المللی در 169 صفحه ورد قابل ویرایش 

مقدمه

1- طرح مساله

در سالهای اخیر، مجازات حبس ، موضوع ایرادات فراوانی قرار گرفته است . به همین جهت، مساله جایگزین ساختن حبس با مجازاتهای مناسبتر دیگری كه از مضرات و مفاسد آن به دور باشند به طور جدی مطرح گردیده است. اگرچه این مساله در مورد تمام بزهكاران اعم از اطفال و بزرگسالان حائز اهمیت است لیكن با توجه به ویژگیهای اطفال بزهكار و لزوم داشتن نگرش خاص نسبت به این دسته و نیز افزایش نرخ بزهكاری اطفال و نوجوانان در سراسر جهان، موضوع مورد بحث در خصوص این گروه ، مستلزم توجه بیشتری است.

بدین ترتیب، در این نوشته، انواع مجازاتهای جایگزین ، شرایط و نحوه اجرا، مزایا و معایب و سایر مسائل پیرامون آنها در مورد اطفال بزهكار مورد مطالعه قرار خواهد گرفت كه ضمن بحثهای كلی در خصوص آلترناتیوهای حبس كه بسیاری از آنهادر مورد بزرگسالان نیز قابل استفاده می باشد، توجهی ویژه به واكنشهای متخذه در برابر اطفال و نوجوانان بزهكار خواهد داشت.

علاوه بر این، چندی است كه موضوع مجازاتهای جایگزین، خصوصاً در مورد اطفال بزهكار، در ایران نیز مطرح شده و مسوولین امر نیز با برگزاری همایشها و سمینارهای متعددی علاقه خود را به این موضوع، ابراز نموده اند و حتی لوایحی نیز جهت ایجاد و اجرای آلترناتیوها تنظیم شده است. از طرف دیگر در حوزه بین المللی نیز مساله بزهكاری اطفال و نحوه واكنش در برابر آن مورد توجه قرار گرفته و خصوصاً سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه های متعددی نشان داده كه برای این امر، اهمیت ویژه ای قائل است.

لذا در این نوشته علاوه بر بحثهای كلی مطروحه در مورد انواع جایگزینها، مقررات داخلی ایران در این خصوص با مقررات موجود در اسناد بین المللی مورد تطبیق قرار خواهند گرفت.

2- تحقیقات و مطالعات قبلی

رساله ها و كتب متعددی در خصوص بزهكاری اطفال وجود دارد. لیكن اكثر آنها، بیشتر، مسائل مربوط به علل بزهكاری اطفال، مسوولیت كیفری، مقررات دادرسی، نحوه محاكمه و پیشگیری از ارتكاب جرایم صغار را مطرح نموده، به مساله تصمیمهای مناسب در قبال اطفال و نوجوانان معارض قانون، كمتر پرداخته اند.

كتابها و رسالاتی كه در آنها این مساله، قسمت مهمی را به خود اختصاص داده از این قرارند:

- كتاب «حقوق كیفری اطفال در اسناد سازمان ملل متحد» تالیف خانم مریم عباچی كه در یك كتاب به تمام مسائل مربوط به اطفال بزهكار از جمله مسؤولیت كیفری، انواع جرایم ارتكابی، آیین دادرسی، مقررات مربوط به نگهداری اطفال بزهكار و ... صرفاً از دید اسناد بین المللی پرداخته، به نحوی كه به انواع مجازاتهای مورداستفاده ، غیر از حبس، صرفاً در پنج صفحه پرداخته شده و طبعاًَ بسیار خلاصه و از باب اشاره به مقررات بوده است.

- كتاب «جایگزینهای زندان یا مجازاتهای بینابین» تالیف آقای دكتر محمد آشوری كه در حین تهیه این پایان نامه منتشر گردید كه اگر چه به طور مفصل انواع جایگزینها را مورد بررسی قرار داده، لیكن چون در مورد خاص اطفال نمی باشد به برخی تصمیمهای ویژه دادگاه اطفال اشاره ندارد و ضمناً اسناد بین المللی مربوط به اطفال نیز در آن مطرح نبوده، بیشتر، حقوق تطبیقی و مقررات كشورهای مختلف در آن مورد بحث واقع شده اند.

- ازمیان پایان نامه ها، پایان نامه ای با عنوان «جانشینهای مجازات زندان» كه توسط آقای علی كرم جانی پور جهت اخذ درجه كارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی در دانشكده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران تهیه گردیده است، انواع جانشینهای زندان را مطرح نموده لیكن نه در مورد اطفال و جانشینهای خاصی كه در بزهكاری آنها مورد نظر است و نه در مورد اسناد بین المللی خاص اطفال، مطلبی ندارد. علاوه بر این، به دلیل نگارش در سالیان گذشته، برخی از جایگزینهای جدید را نیز مورد بحث قرار نداده است. سایر رساله‌های ارائه شده در دانشگاههای مختلف، بیشتر به مسائل مربوط به مسوولیت كیفری، مقررات شكلی مربوط به دادرسی و مطالبی كلی همچون سیاست جنایی ایران در قبال اطفال بزهكار پرداخته اند كه طبعاً در هیچ یك از آنها موضوع ، به طور دقیق از دید مقررات داخلی و اسناد بین المللی مورد بحث قرار نگرفته است.

اما كاملترین نوشته ای كه در خصوص مساله مطروحه در این پایان نامه نگارش یافته است، كتاب «دادرسی اطفال بزهكار در حقوق تطبیقی» تالیف خانم دكتر تاج زمان دانش است. لیكن این كتاب نیز صرفاً ابعادی از موضوع را بررسی كرده و بیشتر به مقررات موضوعه و قوانین سایر كشورها در این خصوص، پرداخته است و چندان به ابعاد جرم شناسانه موضوع یا وضعیت فعلی مجازات اطفال ، در عمل در ایران توجه نشده است.

3- ضرورت تحقیق

دهه های 1980 و 1990 با تصویب یك چارچوب هنجاری بین المللی در زمینه تشكیلات قضایی نوجوانان همراه بود. حداقل مقررات سازمان ملل متحد در مورد اعمال عدالت یا مقررات پكن، رهنمودهای ملل متحد برای پیشگیری از بزهكاری نوجوانان یا رهنمودهای ریاض و مقررات ملل متحد برای حمایت از نوجوانان محروم از آزادی همراه با كنوانسیون حقوق كودك، بارزترین نمونه ها در این زمینه هستند.

بسیاری كشورها ، قدمهایی برای تضمین رعایت حقوق اطفال بزهكار و اجتناب از محروم كردن آنان از آزادی برداشته اند. اما در كشور ما، اگرچه امروزه اهمیت موضوع برای دولتمردان روشن گردیده و اقداماتی در حال شكل گیری می باشد لیكن تا به این لحظه، اقدام عملی جدی در این خصوص انجام نشده است.

اكنون زمان آن رسیده است كه برای تقویت و اعتلای نظام قضایی كشور كه در آن، حیثیت و ارزش كودكان، ترفیع داده شده و به جای اقدامات سركوبگرانه، سازگار كردن ایشان با اجتماع و اصلاح آنها مد نظر باشد، سرمایه گذاری كنیم. یكی از اقدامات مهم در این زمینه، اصلاح قوانین موجود و تصویب قوانینی است كه به موجب آنها این امر، تضمین شود كه محروم كردن كودكان از آزادی، تدبیری است كه در آخرین مرحله و برای كوتاهترین زمان ممكن باید به آن متوسل شد و برای رسیدن به این هدف باید وسایل جدید و تصمیمهای ویژه ای را درقوانین در اختیار قاضی اطفال قرار داد.

اسناد بین المللی و خصوصاً قطعنامه های سازمان ملل متحد، بهترین راهنمای ما در این راه خواهند بود و لذا ضرورت دارد كه این مقررات بررسی شود و در هر مورد، راه حلها و پیشنهادات قابل اجرا با توجه به شرایط كشور ایران، مورد بحث قرار گیرد.

4- فرضیه ها

فرضیاتی كه در تقریر این نوشته مورد نظر بوده عبارتند از:

-         هدف از واكنش نسبت به بزهكاری اطفال، اصلاح بزهكار و باز اجتماعی كردن وی می باشد.

-     مجازات حبس (سالب آزادی) علاوه بر اینكه موجب اصلاح بزهكار نمی شود واجد مفاسد و مضرات عدیده ای می باشد و لذا باید با مجازاتها و تدابیر دیگری جایگزین گردد.

-         مقررات فعلی ایران در خصوص مجازات اطفال، ناقص و نامناسب بوده و مستلزم اصلاح است.

-     راهكارهای مطروحه در اسناد بین المللی در خصوص تصمیمهای دادگاه اطفال ، توجه به آنها و تطبیق مقررات داخلی با آنها مفید است.

5- روش تحقیق

اجرای طرح عمدتاً مبتنی بر روش كتابخانه ای است و با این روش ، سعی در بررسی موضوع از دید روانشناسی، جرم شناسی و علوم تربیتی داشته، مسائل نظری حقوقی و مقررات موضوعه در این باب در اسناد بین المللی و حقوق ایران را بررسی می كند. در كنار این روش، سعی شده است با مراجعه به مراجع قضایی، تا حد امكان از احكام این دادگاهها استفاده شود.

6 – طرح كلی پایان نامه و روش طرح مطالب

پایان نامه حاضر مشتمل بر یك قسمت تحت عنوان كلیات و دو بخش اصلی است. در قسمت كلیات، به بعضی مسائل ضروری و برخی مفاهیم لازم همچون سیر تاریخی مجازات اطفال، تعریف واژه های كلیدی، علل بزهكاری اطفال و اهمیت آن، هدف از مجازات اطفال و اصول مورد تاكید در مجازات آنان و نیز مبانی و فلسفه مجازاتهای جایگزین، تاریخچه، انواع و زمینه های اجرای آن به طور اجمال و در حد ضرورت خواهیم پرداخت. سپس با طرح یك تقسیم بندی از انواع مجازاتهای جایگزین در بخش اول به مصادیق جایگزینهایی كه به عنوان مجازات اصلی جانشین حبس می شوند و در بخش دوم به جایگزینهایی كه در حین اجرا و جهت جلوگیری از اجرای مجازات حبس یا قسمتی از آن مطرح می شوند اشاره خواهیم كرد. هر یك از انواع جایگزینها در هر بخش، یك فصل را به خود اختصاص داده و در آن طی گفتارهایی به مباحث كلی پیرامون آن جایگزین و نیز مقررات داخلی و اسناد بین المللی در آن مورد، در كنار هم خواهیم پرداخت .

آنچنان كه گفتیم تدابیر و جایگزینهای دسته دوم، به طور كامل از مجازات حبس منفك نمی شوند بلكه مربوط به چگونگی اجرای آن بوده یا اینكه توسط آنها از اجرای تمامی یا قسمتی از مجازات حبس ، اجتناب می گردد .در ادامه به بررسی این گروه خواهیم پرداخت.

فصل اول – نظام نیمه آزادی [1] 

هرگاه نگهداری طفل یا نوجوان بزهكار در محیط آزاد امكان پذیر نباشد و وضع وی ایجاب نماید كه از محیط اجتماعی كه در نوع جرم یا بروز حالت خطرناك در وی موثر بوده دور نگهداشته شود و یا اینكه مصلحت طفل ایجاب كند كه برای مدتی در محیط بسته نگهداری شود تا برای بازگشت به زندگی اجتماعی آماده گردد، دادگاه یا مقام صلاحیتدار می تواند حكم به نگهداری طفل را در یك موسسه كه حالت نیمه آزادی دارد صادر كند.

گفتار اول – ماهیت ، شرایط و روش اجرا

روش نیمه آزادی مرحله ای بین اجرای روشهای در محیط آزاد و زندان است. این روش برای عادت دادن محكومین به محیط آزاد اجرا می شود. در اجرای این روش، محكومین بدون نگهبان در خارج از زندان به كار اشتغال دارند و شبها پس از اتمام كار و در روزهای تعطیلی و بیكاری در زندان به سر می برند. ساعات دقیق ورود و خروج آنها در دفتر مخصوص ، ثبت می گردد. محكومین در موقع خروج از زندان از لباس شخصی استفاده می كنند. همچنین در سر راه خود، حق ملاقات و مصاحبه و مراوده با كسی را نداشته و نباید به رستوران، كافه، قهوه خانه و سایر مجامع عمومی وارد شوند. [2]

البته نظام نیمه آزادی را به شكل معكوس نیز می توان در نظر گرفت. به این ترتیب كه بزهكار، اوقات فراغت و استراحت را در خانواده می گذراند ولی تحصیل ، كارآموزی یا اشتغال وی در موسسات مخصوصی كه برای بازپروری این نوع افراد در نظر گرفته شده اند، انجام می پذیرد. این نظام نیمه آزادی معكوس را در بسیاری از نقاط از جمله در شهربال سوئیس می توان دید. این نظام در مواردی كه سازش طفل با محیط خانوادگی خوب است ولی سازش با محیط یادگیری مشكل است نتایج مفیدی به بار می آورد. [3]

در مورد اطفال و نوجوانان باید دقت شود كه محل نگهداری آنان در سیستم نیمه آزادی، محلی باشد كه به طور مخصوص برای اجرای این روش بنا شده و با دیوار و یا سیم خاردار و یا وسایل دیگر، محصور نباشد. در این موسسات باید سالنهای استراحت، مطالعه، تفریح، غذاخوری و خوابگاهها پیش بینی گردد و در تجهیز آنها، آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی جامعه و سطح زندگی اجتماعی مد نظر قرار گیرد. ضمناً باید در این موسسات بین اطفالی كه تحصیل می كنند و اطفالی كه به كار اشتغال دارند تفكیك شود یا این دو دسته در موسسات جداگانه نگهداری شوند، تا دانش آموزان در محیط آرام، تكالیف آموزشی خود را انجام دهند.[4]

البته این امكان وجود دارد كه موسسه تربیتی بسته شبانه روزی معمولی (مانند كانون اصلاح و تربیت در ایران) برخی از مددجویان خود را در شرایط نیمه آزادی قرار دهد بدون اینكه سازمان خود را تغییر دهد و استفاده كنندگان از نظام نیمه آزادی با دیگر بزهكاران در آمیخته باشند. لیكن این امر با اشكالاتی مواجه است و تا حد امكان ودر صورت وجود امكانات كافی باید از آن پرهیز نمود. این امكان نیز هست كه در یك محیط شبانه روزی معمولی، یك بخش اختصاصی و مجزا برای افرادی كه تحت نظام نیمه آزادی هستند در نظر گرفته شده، از سایرین جدا شوند اما در هر حال، ساخت موسسات مخصوص برای اجرای روش نیمه آزادی، برترین و بهترین روش است.

اما محلی كه طفل، روزانه به آن می رود ممكن است محل تحصیل ، كارآموزی و یا كار باشد . طفل یا نوجوان همچنین بلیط رفت و آمد خود را هم از موسسه دریافت می نماید. وی بدون اجازه مدیر موسسه یا مقام صلاحیتدار دیگر حق تغییر شغل خود را نداشته و نمی تواند در ساعات اشتغال به تحصیل یا كار روزانه از محل تحصیل یا اشتغال یا كارآموزی بدون اجازه مقام صالح خارج گردد. ضمناً وی موظف است كه حوادث و پیش آمدهای غیر مترقبه را فوراً به رئیس موسسه اطلاع دهد [5].

در مواردی كه محكوم، روزانه به كار اشتغال دارد، دستمزد وی توسط كار فرما به موسسه ارسال می شود. همچنین از لحاظ تاثیر معنوی موضوع می توان دستمزد را به خود طفل داده تا به موسسه تسلیم كند. این مبلغ توسط رئیس موسسه تقسیم شده و مقداری از آن برابر مقررات مربوطه به طفل پرداخت و مقداری هم برای وی پس انداز می شود.

مسوولین موسسه باید سعی نمایند اعتماد محكوم را جلب نموده، نسبت به رفع مشكلات مادی و ناراحتیهای روانی وی اقدام نمایند. موسسه بایستی دارای مددكارانی باشد كه دائماً وضعیت طفل در محل كار یا تحصیل را زیر نظر داشته و همچنین با خانواده وی نیز در تماس بوده، امكان ملاقات آنها را فراهم ساخته، مراتب رامستمراً به مدیر موسسه گزارش دهند.

البته باید در نظر داشت كه نظام نیمه آزادی برای همه اطفال و نوجوانان بزهكار، قابل اجرا نیست. در مورد معتادین به مواد مخدر، اطفال و نوجوانان متمرد، سركش، بی انضباط ، پرخاشگر و دارای ناراحتیهای روانی، اجرای این روش میسر نمی باشد.

گفتار دوم – مزایا و معایب

مزایا و معایبی را برای روش نیمه آزاد بر شمرده اند كه به آنها خواهیم پرداخت. مزایایی كه برای این روش مورد تصور است عبارتند از:

1) روش نیمه آزادی بادور نگهداشتن بزهكار در طول مدت مفید شبانه روز از محیط زندان موجب پیشگیری از مفاسد و مضرات زندان و تماس با بزهكاران حرفه ای مخصوصاً برای محكومین به حبسهای كوتاه مدت می شود.

2) با اجرای این روش، در موردی كه بزهكار در طول روز به كار اشتغال دارد، صغار بزهكار با فراگیری مشاغل در این گونه محیطها پس از اتمام دوره محكومیتشان، جذب بازار كار می شوند و بدین وسیله حداقل سودمندی آن است كه تا حد زیادی از ارتكاب جرم توسط ایشان به علت بیكاری جلوگیری به عمل خواهد آمد.

3) با اعتماد به نوجوان در این روش و اشتغال وی به فعالیتهای مفیدی كه پرداخت دستمزد به وی را نیز به دنبال دارد، حس اعتماد به نفس در وی تقویت می گردد.

4) در این روش از كارگاهها و مؤسسات آموزشی استفاده می شود كه در محیط آزاد جامعه ایجاد شده و مشغول به كار هستند ولذا نیازی نیست تا دولت با صرف هزینه نسبت به ایجاد چنین كارگاهها یا مراكز آموزشی اقدام كند و لذا این روش دارای صرفه اقتصادی برای دولت است.

5) در مورد اطفالی كه مدتی را در زندان یا دارالتادیب و كلاً در موسسات بسته شبانه روزی تحمل محكومیت نموده اند می توان با نزدیك شدن به پایان دوره محكومیت از این روش استفاده كرد. این رژیم بدین ترتیب مقدمات انتقال از موسسات شبانه روزی محدود به زندگی آزاد را فراهم می آورد؛ یعنی موجب تجدید انطباق صغیر نزدیك به آزاد شدن با جامعه می گردد. [6] بنابراین نیمه آزادی در این حالت، مرحله ای است كه آزادیهای آزمایشی كوتاه مدت یا طویل المدت به اطفالی كه در موسسات بسته شبانه روزی نگهداری می شوند اعطا می گردد و آنان را برای بازگشت به زندگی عادی، آماده می كند. از آنجا كه این دوره با مرحله آزادی قطعی مرتبط بوده و اغلب به آن منتهی می شود لذا می توان اقداماتی را كه در این مرحله انجام می شود به عنوان پایه و اساس مراقبتهای پس از آزادی محسوب داشت. بدین ترتیب در این مرحله، مهمترین اقدام ، عادت دادن طفل به زندگی اجتماعی و فراهم كردن وسایلی است كه پس از آزادی قطعی بتواند به نحو رضایت بخشی در اجتماع مستقر گردیده و مرتكب تكرار جرم نشود. چرا كه محكومی كه مدت طولانی در محیط بسته (زندان) نگهداری شده،   به آن محیط عادت كرده و در موقع آزادی از زندان به آسانی نمی تواند رفتار و اعمال خود را با محیط آزاد وفق دهد.

6) محكومینی كه در این روش به كار اشتغال دارند، با دریافت مزد به كار راغب شده و با درآمدی كه دارند، مایحتاج ضروری خود را فراهم و با كمك به خانواده خود، موجب استواری روابط و علقه محبت خانوادگی نیز می گردند.